کاغذ و تاریخچه آن در ایران و جهان
قبل از اختراع کاغذ به شکلی که امروزه می‌شناسیم، انسان‌ها چگونه باهم ارتباط برقرار می‌کردند؟
از طریق تصاویر و نمادهایی که روی پوست درختان حک می‌کردند
نقاشی روی دیوار غارها، بر روی پاپیروس یا لوح‌های گلی
تاریخچه ساخت کاغذ
تاریخچه ساخت کاغذ به مصریان باستان باز می‌گردد. قریب به 2 هزار سال پیش از میلاد، از گیاه پاپیروس، که گونه‌ای از نی است، نوعی کاغذ می‌ساختند که به همان نام پاپیروس شناخته شد.واژه Paper در زبان انگلیسی برگرفته از همان پاپیروس است. مصری‌ها ساقه‌های پاپیروس را به صورت نوارهای باریکی می‌بریدند و آن‌ها را به گونه‌ای کنار هم می‌گذاشتند که مانند رشته‌های پارچه در هم فرو می‌رفتند. سپس، پاپیروس را در آفتاب خشک می‌کردند. این کاغذ را در بسیاری از مآخذ قدیمی «قرطاس» خوانده‌اند.
استفاده از برگ و پوست درختان
قبل از ساخت کاغذ، مردم از برگ و پوست درختان برای ثبت تصویر و نوشتار استفاده می‌کردند. مردم هندوستان روی برگ و پوست برخی درختان می‌نوشتند. ابوریحان بیرونی دراینباره نوشته است که مردم بخش‌های جنوبی هند برگ‌های درختی به نام تاری را، که مانند درخت نخل و نارگیل است، به هم می‌چسباندند و روی آن‌ها می‌نوشتد. و سپس آن برگ‌ها را با نخ به هم می‌چسباندند. شاید به همین دلیل باشد که امروزه به صفحه‌های کتاب یا دفتر، برگ می‌گویند.
در سرزمین‌های شمالی هند پوست درخت توز را صیقل می‌دادند و روی آن می‌نوشتند. سپس برگه‌های نوشته شده را شماره گذاری کرده، در پارچه‌ای می‌پیچیدند و نگهداری می‌کردند. نامه‌ای که پادشاه هند به انوشیروان نوشته بود و مسعودی در مروج‌الذهب به آن اشاره کرده است، بر پوست درخت بوده است.
حتی رومی‌ها هم از پوست درختان استفاده می‌کردند. چرا که واژه‌ی لاتین Liber، به معنای پوست درونی درخت، برای کتاب به کار می‌رفت. اکنون نیز به جایی که کتاب‌ها در آن نگهداری می‌شود، Library، یعنی کتاب‌خانه، می‌گویند.
اختراع نخستین کاغذ
حدود 2000 سال پیش، مخترعان در چین ارتباطات را به سطح بالاتری رساندند و برای ثبت نقاشی‌ها و نوشته‌های خود ورق‌های پارچه‌ای ساختند. کاغذ، همانطور که امروز می‌شناسیم، متولد شد.
یک مقام دربار چینی به نام تسای لون در لی یانگ چین، اولین کاغذ را ساخت. به احتمال زیاد، Ts’ai پوست توت، شاهدانه و … را با آب مخلوط کرد، آن را له کرد، مایع را فشار داد و حصیر نازک را آویزان کرد تا در آفتاب خشک شود.
راهیابی راز ساخت کاغذ به مناطق مختلف
راز ساخت کاغذ، حدود 300 سال پس از کشف Ts’ai و در طول قرن هشتم، به منطقه‌ای که اکنون خاورمیانه است، رسید. حدود سال ۷۵۱ م به سمرقند و ۶۱۰ م به ژاپن راه یافت. در اواسط قرن دوم هجرى از سمرقند به بلاد اسلامى رسید.
مى‌گویند: «فضل ابن یحیى برمكى» نخستین كسى بود كه در بغداد كارخانه كاغذسازى دایر كرد. در قرن چهار هـ .ق كاغذسازى در بغداد رواج یافت. «ابن الندیم» از شش نوع كاغذ كه در آن زمان معروف بود نام مى‌برد و مى‌گوید: كتاب را از كاغذ خراسانى مى‌ساختند. مردم خراسان براى ساختن کاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى‌كردند. مهمترین كاغذهایى كه توسط مسلمانان ساخته شد؛ «سلیمانى»، «طلعى»، «نوحى»، «فرعونى»، «جعفرى»، «طاهرى»، «مامونى»، «منصورى»، «چینى» و «هانى» بود.
ساخت کاغذ در اروپا و آمریکا
با این حال، 500 سال دیگر طول کشید تا کاغذسازی وارد اروپا شود. اولین کارخانه کاغذ در اسپانیا ساخته شد و به سرعت کارخانه‌های دیگری در سراسر اروپا تاسیس شد.
با آسان‌تر شدن ساخت کاغذ، از آن برای چاپ کتاب‌های مهم، انجیل و اسناد قانونی استفاده کردند.
انگلستان در اواخر قرن 15 شروع به تولید منابع بزرگ کاغذ کرد و سال‌ها کاغذ را برای مستعمرات تامین کرد.
ایالات متحده همسرانجام در سال 1690، اولین کارخانه را در پنسیلوانیا ساخت.
کارخانجات آمریکا در ابتدا از روش چینی برای خرد کردن پارچه‌ها و لباس‌های قدیمی به الیاف جداگانه برای تولید کاغذ استفاده کردند.
اما، با افزایش تقاضا، کارخانه‌ها روش خود را به استفاده از الیاف درختان تغییر دادند، زیرا چوب ارزان‌تر و فراوان‌تر از پارچه بود. صنعت ساخت کاغذ به عرصه پزشکی هم راه پیدا کرد و امروزه از کاغذهای متنوعی در پزشکی استفاده می‌شود.
امروزه کاغذ از درختانی که در جنگل‌های با مدیریت پایدار رشد می‌کنند و از کاغذ بازیافتی ساخته می‌شود.
انواع کاغذهاى دست‌ساز
-آهاردار
سطح کاغذهاى دست‌ساز کاملاً صاف و بدون خدشه نبوده و تاروپود آن نیز کاملاً به‌هم پیوسته نیست. براى رفع خدشه و استقامت و آمادگى براى مرحلهٔ بعدی، باید کاغذ را با مواد و شیوه‌هاى مختلف آهار زد. از جمله آهار با گل ختمی، با شیرهٔ گندم، با سریشم، با اسپرزه، با تخم خیار، با نشاسته را مى‌توان نام برد.
براى داشتن درخشش در کاغذهاى طلایی، باید قبل از نقاشى آن را آهار زد. سفیدهٔ تخم‌مرغ را با زاج رقیق کرده و با قلم موى پهن و ظریفى بر روى کاغذ مى‌مالیدند. سپس آن‌را با صدف مى‌مالند تا خوب براق شود.
– زرفشان
کاغذ زرفشان نیز شیوهٔ دیگرى در تزئین کاغذ بود. براى این‌کار مقدارى صمغ را با شیوۀ خاصى روى کاغذ مى‌پاشیدند و سپس ورقه‌هاى نازک طلا را به آن مى‌چسباندند. تکه‌هاى طلا روى صفحه درخشش خاصى مى‌یافت. از این کاغذ در حواشى کتب و اوراق گرانبها استفاده مى‌شد.